Series en Serials bij televisie

Een belangrijke eigenschap van massamedia is de continue toegankelijkheid. Dat betekent enerzijds dat er een voortdurend aanbod moet zijn waaruit gekozen moet kunnen worden, en aan de andere kant dat de gebruiker van het medium te allen tijde wanneer hij of zij dat wenst toegang heeft tot het medium. Radio, televisie en multi-media entertainment behoren daarmee dus tot de massamedia, film en theater niet.

Om de kijker te helpen met het maken van een keuze, en deze tegelijkertijd aan zich te binden vanuit commercieel oogpunt, zijn er vaste punten aangebracht in de programma-aanbod, in een frequentie die zowel dagelijks als wekelijks te herkennen is. Dit levert een structurering in het kijkgedrag op, en het verkrijgen van een "trouw" publiek. Dit is belangrijk voor programma-makers, omdat door het tijdstip van programmering bepaalde doelgroepen eenvoudig bereikt kunnen worden.

Een belangrijk middel in het aanbrengen van een bepaalde cadans in het kijkgedrag zijn de series. Series zorgen ervoor dat het publiek na een korte tijd bekendheid is met bepaalde situaties en bepaalde personages. Door de herkenbaarheid van de uiterlijke kenmerken van het programma en de regelmaat in de programmering is het publiek in staat het eigen ritme van activiteiten aan te passen aan een bepaald programma. Wanneer een serie op telkens andere tijdstippen zonder enige logica uitgezonden zou worden, zou dit al snel een kleiner publiek opleveren.

Een single play heeft deze vertrouwdheid en dit ritme niet, en zal dus nooit een vast publiek krijgen. Om dit enigszins te ondervangen werkt men bij televisie wel met een bepaalde regelmatige programmering van de single plays, zodat het publiek in ieder geval weet op welk moment het een op zichzelf staand, afgerond geheel kan bekijken.

Series zijn industriele producten, met een grote oplage, die zoveel mogelijk commercieel rendabel moeten zijn. Dat betekent goedkoop produceren, en niet zozeer zo duur mogelijk verkopen, maar juist zo veel mogelijk distribueren. Series moeten populair en toegankelijk zijn voor een breed publiek, en een vast publiek kunnen creëren en dit ook vast kunnen houden.

Het fenomeen series is niet uitgevonden door of pas ontstaan met de opkomst van de televisie, maar bestond al langer. Het begin ligt bij de feuilletons in de kranten, die door het regelmatig publiceren van een (gedeelte) van een verhaal, dagelijks of weekelijks, een publiek aan zich probeerden te binden. Series zijn onderdeel van de zogenaamde "populaire" cultuur, als in tegenstelling tot de "elitaire" of "high", cultuur.

In die tegenstelling zou het populaire alleen maar gericht zijn om het vermaak, het amusement, terwijl de 'elitaire' cultuur maatschappij-kritisch en vernieuwend zou zijn. Het is maar de vraag of dit onderscheid bij televisie wel zo eenduidig gemaakt kan worden. Natuurlijk is een belangrijk deel van de programma's die gemaakt worden er op gericht om het publiek te vermaken, en niets anders dan dat. Deze programma's kunnen probleemloos onder de populaire cultuur geschaard worden.

Maar er zijn ook programma's op televisie, die wel dergelijk de bedoeling hebben een publiek, naast het te vermaken, te wijzen op de gang van zaken in de maatschappij. Dat geldt natuurlijk voor maatschappij-kritische documentaires, maar dat is bijvoorbeeld ook terug te vinden bij de fictie-programma's van Arjan Ederveen, de "30 Minuten"-reeks, en later de "25 Minuten"-reeks. Ook bijvoorbeeld de televisie-spelen van Dennis Potter ('The Singing Detective') doen meer dan alleen maar een stukje eenvoudig vermaak te bieden.

Afb. 76. Arjan Ederveen in de aflevering "Er was eens ..." uit de "25 Minuten"-reeks van 2001

Afb. 77. The Singing Detective

Daarnaast moet de maatschappelijke relevantie van "popular culture" moet niet verdoezeld of vergeten worden. De televisie werkt ook als een spiegel van de maatschappij, waarbij onderwerpen die op dat moment in de samenleving relevant zijn, aan de orde gesteld kunnen worden, waardoor ook veranderingen mogelijk zijn in de wijze waarop men tegen bepaalde zaken aankijkt. Dat betekent gelijkertijd ook dat men bijvoorbeeld in Nederland met het importeren van de Amerikaanse series tegelijkertijd ook de Amerikaanse cultuur importeert.

De term "serie" wordt in het dagelijkse spraakgebruik zowel voor de Serie als de Serial gebruikt. Er moet echter een onderscheid tussen Serie en Serial gemaakt worden, omdat zij op een aantal punten duidelijk van elkaar verschillen.

Een Serie bestaat uit op zichzelf staande stukken met een vast punt, bijvoorbeeld een bepaalde lokatie of bepaalde personage(s). Dat betekent dat alle afleveringen van een serie eigenlijk op zichzelf staande verhalen zijn, waarbij wel telkens dezelfde personages en/of dezelfde lokaties gebruikt worden. Iedere aflevering begint dan niet zozeer met de introductie van personages en situatie, zoals bij een single play gebruikelijk is, maar met de introductie van een bepaald probleem, dat aan het einde van de aflevering opgelost is. Zowel het soort probleem als de wijze waarop tot een oplossing gekomen wordt, staat net zozeer vast als de verschillende hoofdpersonages en/of lokaties. Voorbeelden zijn "The A-team" (het team en de Van); "The Love Boat" (vaste crew en cruise-schip); "The Cosby Show" (familie en huis). Overigens kan een situatie ook gebruikt worden als aanleiding voor een vast kader, zoals bijvoorbeeld bij de serie "12 steden, 13 ongelukken".

Afb. 78. The A-team

Afb. 79. The Love Boat

Afb. 80. The Cosby Show

Een Serial bestaat uit een reeks met een "continuing story", waarbij elke aflevering beëindigd wordt door de "cliffhanger", een spannend eindbeeld of een intrigerende situatie die er voor zorgen dat de kijker de volgende keer ook weer kijkt. Er wordt gebruik gemaakt van verschillende verhaallijnen, waarbij er een aantal kern-personages zijn, die aangevuld worden met een aantal minder 'vaste' personages. De verhaallijnen zijn niet allemaal even lang, maar lopen over het algemeen tenminste over een aantal afleveringen. Een paar verhaallijnen blijven gedurende de gehele reeks bestaan, zoals onderlinge vetes of (sexuele) verhoudingen. De belangrijkste personages 'dragen'als het ware de seral, en worden bij het wegvallen dan ook vervangen door andere acteurs (vaak na een 'ongeluk' met ernstige gevolgen), of uit de serie geschreven onder drastische omstandigheden (die overigens bij voldoende ongenoegen van het publiek op wonderbaarlijke wijze ongedaan gemaakt kunnen worden). Voorbeelden zijn de verschillende soaps, zoals "Goede Tijden, Slechte Tijden"; "Coronation Street"; maar ook een programma als "Big Brother" werkt met deze conventies.

Afb. 81. Goede Tijden, Slechte Tijden

Afb. 82. Coronation Street

Afb. 83. Big Brother

Een Serie wordt voor de meest uiteenlopende zaken gebruikt:
- Crimi (Tatort, Derrick)

Afb. 84. Tatort

Afb. 85. Derrick
- Comedy (De Cosby Show, Oppassen!)

Afb. 86. Oppassen!
- Satire (Monty Python's Flying Circus, Mr. Bean)

Afb. 87. Monty Python's Flying Circus

Afb. 88. Mr. Bean
- Familiedrama (De Onedin Line)

Afb. 89. The Onedin Line
- of daarop voortbouwende vormen (12 Steden, 13 Ongelukken)

Afb. 90. 12 Steden, 13 ongelukken, aflevering: Bruinisse (1994)

De serie leent zich dus wel voor sociale kritiek, in de verschillende afleveringen is het mogelijk om verschillende onderwerpen te behandelen, zoals bijvoorbeeld alcohol in het verkeer of drugsgebruik (bijvoorbeeld in Derrick of 12 Steden, 13 Ongelukken). Het (sociale) kader waarin de serie wordt aangeboden, en de doelgroep waar men zich op richt zijn met name bepalend voor de mogelijkheden. Maar omdat in een volgende aflevering een "luchtiger" onderwerp kan zitten, en men niet gedurende een aantal afleveringen aan een bepaalde "probleemstelling" vast zit, kan men het risico lopen van een moeilijker of gewaagder onderwerp.

De belangrijkste vorm van serials is wel de Soap(opera). Zij is oorspronkelijk ontstaan vanuit de radio-series die overdag te horen waren voor de (Amerikaanse) huisvrouwen. De programma's waren doorspekt met reclame, en vanwege de doelgroep was een van de belangrijkste producten waarvoor reclame gemaakt werd wasmiddelen. De radioplays waren vaak van het niveau van 'goedkope' drama, vergelijkbaar met de streekromannetjes, en waren dagelijks op vaste tijdstippen op de verschillende stations te beluisteren.

Deze vorm is later overgenomen door de televisie, in eerste instantie opnieuw met als belangrijkste doelgroep de huisvrouwen. De afleveringen waren in de Verenigde Staten al direct dagelijks te zien, meestal gedurende de middaguren. Dit in tegenstelling tot Europa waar ze minder frequent te zien waren, en vaak ook in de avonduren. In Engeland werden soaps in de begintijd bijvoorbeeld gemiddeld drie keer per week uitgezonden, terwijl dit in Nederland een keer per week gebeurde. Dit laatste had zeker ook te maken met de verzuiling van ons omroepbestel, waardoor dagelijkse, 'horizontale' programmering niet mogelijk was.

De kenmerken van soap-opera's zijn vrij duidelijk te herkennen, en gelden voor alle vormen van de soap:

- Doorgaande handeling, in een opvolgende reeks (serial)
- Zeer veel verhaallijnen (om beurten of door elkaar)
- De richting is onvoorspelbaar (eindeloosheid)
- Meerdere hoofdpersonages, die een vaste kern vormen
- Onderwerpen als: werk, liefde, ruzie, werkeloosheid (voortkomend uit maatschappelijke problemen / situaties)
- Een of een paar sterke centrale lokatie(s)
- Men probeert zoveel mogelijk herkenbaarheid in te bouwen
- Publieksgerichtheid door een of twee verhaallijnen die blijven hangen in een 'cliffhanger'. Tegelijkertijd, als contrast, ook de mogelijkheid om een aflevering te missen
- Doordat het grootste deel van het publiek vrouwen is, domineren de vrouwen vaak.

Het programma "Dallas" creëerde een nieuw genre, hoewel zij wel duidelijk voortkwam uit de soap.. Het programma was heel erg populair in 50 landen wereldwijd. De reden voor de populariteit lag vooral in het feit dat de oude waarden van Amerika (gezin, traditie, vasthoudendheid) in nieuwe, moderne situaties waren te zien. Hoewel de sociale situatie, de rijkdom van de familie Ewing, niet vergelijkbaar was met de situatie van de kijkers, betekende de 'modernisering' wel een belangrijk herkenningspunt en houvast voor de kijker.

Afb. 91. Dallas

Dat is overigens geen verklaring voor de populariteit in Europa of andere delen van de wereld. Daar gaat het meer om de universele en menselijke eigenschappen die worden getoond, en om de luxe en de rijkdom. De identificatie verloopt in deze serial niet zozeer via de personages, maar meer via de problemen. Daardoor konden ook de minder aardige personages, zoals bijvoorbeeld Alexis in "Dynasty", ook mateloos populair worden.

Afb. 92. De 1988 cast van Dynasty

"Dallas" werkt wel degelijk binnen bepaalde conventies van de soap, en maakt daar duidelijk gebruik van. Het nieuwe van het programma is dat de kijker zelf zijn houding moet bepalen ten opzichte van de personages en problemen:
- Alle karakters hebben goede en slechte eigenschappen, en problemen zijn niet eenduidig of eenzijdig, en dus zijn zij multi-interpretabel (een enkeling daargelaten in het begin: Bobby Ewing was gedurende een heel lange tijd uitsluitend "goed". Later zijn wel "slechtere" eigenschappen aangebracht, maar vanwege negatieve reacties van het publiek werden deze tot een minimum beperkt. De acteur die het personage speelde, Patrick Duffy, wilde overigens erg graag dat Bobby slechter zou worden).
- Benadrukking van de verschillende lokaties, de Ewing-ranch en kantoren zijn wel belangrijk, maar ook de kantoren van Barnes of andere Kartel-leden worden regelmatig gebruikt.
- Het publiek kent de geheimen die de personages voor elkaar hebben ("het hangt van geheimen aan elkaar"), en moet dus bepalen in hoeverre men in de geheimhouding meegaat.
- Familieverbanden spelen een grote rol, het gezin is de stuwende kracht. "Slechte" karaktereigenschappen, zoals bijvoorbeeld bij J.R. Ewing, kunnen niet eenduidig afgewezen worden, omdat zij uitgevoerd worden in het belang van de familie, van het gezin.

Een belangrijke exponent van de serie is de Situation-comedy (sit-com). De oorsprong van dit type programma's ligt in een combinatie van de musicaltraditie, variété, en radioshows van voor de 2e Wereldoorlog (Lucy Ball, Dick van Dijck). De verschillende kernmerken van de sitcom zijn:
- Er wordt gewerkt met herkenbare situaties op zowel afleverings- als serie-niveau. Binnen deze situaties worden conflicten verbonden met het principe van herhaling-met-variatie, en dit levert tesamen het komische effect op;
- Er bestaat een bepaalde relatie tussen ieder verhaal (aflevering) en de geschiedenis (de hele serie). Iedere aflevering is een afgerond verhaal, maar in het verloop van de hele serie is een geschiedenis te herkennen;
- Er wordt gebruik gemaakt van een toneelmatige opzet. Dit is te herkennen in de rol van de camera, en het gebruik van de ruimte. De totale ruimte wordt daardoor rechtstreeks aan de kijker getoond, zoals bij het 4e wand principe in het theater, waardoor de nadruk komt te liggen op handelingen en dialogen;
- Er wordt gebruik gemaakt van schijn-realisme: het gegeven lijkt reëel, doordat gebruik gemaakt wordt van actuele situaties en/of lokaties uit de werkelijkheid, maar is nooit taboe-doorbrekend. Aan de ene kant wordt de fictie als het ware ontkend, waardoor je je direct aanwezig waant, aan de andere kant wordt de fictie benakdrukt, bijvoorbeeld door de aanwezigheid van publiek bij de opnames. De kijker vergeet daardoor de rol van de camera, maar indentificeert zich niet met de personages.

Het is niet gebruikelijk dat dit type programma's zich in het verleden afspelen. Wanneer dit wel gebeurt is er een duidelijke verwijzing naar de actuele sociale verhoudingen, en wordt er geen historische correctheid nagestreefd.

Er zijn verschillende types te onderscheiden, die gerangschikt kunnen worden naar de loaktie:
- domestic comedy: de hoofdpersonages zijn biologisch verwant, zoals bijvoorbeeld bij "The Cosby Show";
- work comedy: het verbindende element is het werk, zoals bij "Murphy Brown";
- tussenvormen: bijvoorbeeld in het café zoals bij "Cheers".

Afb. 93. Murphy Brown

Afb. 94. Cheers

Sitcoms zijn social-comedies, programma's waarin commentaar op of een perspectief van de werkelijkheid gegeven wordt. De commentaren zijn te onderscheiden in:
- sociaal-realistisch: herkenbare sociale situaties
- niet-realistisch: het uitzonderlijke wordt eerder benaderd dan het typische
- mengvormen

Alle vormen kunnen kritisch of bevestigend zijn ten opzichte van de sociale werkelijkheid. De situaties en de personages zijn stereotype, de collectieve ervaring is belangrijk.
De sit-com's die zich in het verleden afspelen hebben allen als uitgangspunt het werk ("Hi de hi", "Dad's army", "Are you being served")

Afb. 95. Hi de hi

Afb. 96. Dad's Army

Afb. 97. Are you being served

Een goed voorbeeld voor de sitcom is de Cosby-show. Wanneer we de verschillende kenmerken op een rijtje zetten, blijkt dat maar al te goed:
- de basislocatie is het huis van de familie, inhoudelijk wordt aandacht geschonken aan het gezinsleven en deopvoeding, maar dat gebeurt op utopische wijze: alleen het mooie en leuke wordt getoond;
- de gezinsideologie wordt door de serie bevestigd en benadrukt, dit weliswaar tegenover een vooruitstrevende presentatie van het gezin: zwart en rijk, werkende vrouw, arts;
- de humor wordt bereikt door het tonen door komische situaties, menselijke tekortkomingen en komische dialogen;
- Er is geen vaste vorm per aflevering, het voornaamste verbindende personage is Bill Cosby, die vooral ook bepalend is door zijn uitstraling.